Phong trào xã hội là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa phong trào xã hội

Phong trào xã hội là tập hợp các hành vi, hoạt động tập thể do quần chúng tổ chức hoặc tự phát nhằm thúc đẩy, thay đổi hoặc bảo vệ các giá trị, quyền lợi xã hội. Khái niệm này bao hàm cả chiến lược đòi hỏi thay đổi cấu trúc chính trị, pháp luật, văn hóa hoặc kinh tế trong xã hội.

Khác với các tổ chức chính trị hoặc đảng phái, phong trào xã hội thường mang tính tự do, phi chính thức, không có cơ cấu quan liêu cứng nhắc. Sự tham gia là tự nguyện và có thể biến động theo thời gian, phụ thuộc vào mức độ đồng thuận và áp lực từ bên ngoài.

Đặc trưng quan trọng của phong trào xã hội là khả năng huy động quần chúng, tận dụng mạng lưới xã hội và phương tiện truyền thông để lan tỏa thông điệp. Tính chất đa dạng về quy mô và phương thức hành động – từ hội thảo, biểu tình đến chiến dịch trực tuyến – làm phong trào xã hội trở thành lực lượng xã hội động, có thể tác động sâu rộng đến chính sách và nhận thức cộng đồng.

Phân loại phong trào xã hội

Phong trào xã hội có thể được phân loại theo mục tiêu và quy mô tác động. Phong trào cải cách (reform movements) hướng tới thay đổi chính sách hoặc luật pháp mà không lật đổ hoàn toàn hệ thống hiện hành. Ví dụ: phong trào bảo vệ quyền lao động thúc đẩy cải thiện điều kiện làm việc.

Phong trào cách mạng (revolutionary movements) nhằm lật đổ cơ cấu chính trị hay xã hội hiện tại và xây dựng mô hình mới. Ví dụ: Cách mạng Hoa Kỳ (1775–1783) và Cách mạng Pháp (1789–1799) đều thuộc loại hình này.

• Phong trào phản kháng (resistance movements): đối kháng với lực lượng chiếm đóng hoặc áp bức.
• Phong trào chuyên biệt (single-issue movements): tập trung vào một vấn đề duy nhất như môi trường, quyền phụ nữ, quyền LGBT.

Việc phân loại giúp phân tích động lực, chiến thuật và kết quả của từng phong trào. Một số phong trào có thể chuyển hóa từ cải cách sang cách mạng nếu điều kiện chính trị thay đổi đột ngột hoặc do thất bại trong đàm phán.

Lịch sử và quá trình phát triển

Phong trào xã hội có lịch sử lâu đời, bắt nguồn từ các cuộc khởi nghĩa dân gian hoặc phong trào tôn giáo như Thiên Chúa giáo giữa thế kỷ 12–13. Từ thế kỷ 18–19, cùng với sự bùng nổ công nghiệp và ý tưởng khai sáng, xuất hiện phong trào lao động và phong trào nô lệ ở châu Âu và châu Mỹ.

Giữa thế kỷ 20, phong trào dân quyền Hoa Kỳ (1950s–1960s) do Martin Luther King Jr. dẫn dắt trở thành biểu tượng toàn cầu về đấu tranh bất bạo động, thúc đẩy bảo vệ quyền công dân cho người da màu The King Center. Cùng thời kỳ, phong trào đòi quyền bình đẳng giới và quyền LGBT xuất hiện mạnh mẽ tại nhiều quốc gia phương Tây.

Sự phát triển của phương tiện truyền thông và công nghệ số từ cuối thế kỷ 20 đã tạo điều kiện cho phong trào xã hội mở rộng quy mô nhanh chóng bằng các chiến dịch mạng xã hội, hashtag và truyền thông đa phương tiện, làm tăng cường sức mạnh lan tỏa và huy động quần chúng trên toàn cầu.

Các lý thuyết phân tích phong trào xã hội

Lý thuyết tài nguyên (Resource Mobilization Theory) cho rằng thành công của phong trào phụ thuộc vào khả năng huy động tài chính, tổ chức và nhân lực. Nguồn lực bao gồm cả vật chất (tiền bạc, cơ sở vật chất) và phi vật chất (chuyên môn, uy tín, mạng lưới).

Lý thuyết khung nhận thức (Framing Theory) tập trung vào cách phong trào xây dựng khung diễn giải (frames) để tạo sự đồng thuận và thu hút người tham gia. Khung này định hướng thông điệp, làm nổi bật “người anh hùng” và “kẻ phản diện” để kích thích hành động tập thể.

• Lý thuyết cơ hội chính trị (Political Opportunity Structure): xem xét bối cảnh chính trị, mức độ cởi mở của thể chế và khả năng vận động của phong trào.
• Lý thuyết duy trì động lực (Sustained Mobilization Theory): nhấn mạnh tầm quan trọng của lãnh đạo, chiến lược lâu dài và cơ chế kích thích tham gia liên tục.

Việc áp dụng kết hợp các lý thuyết cho phép phân tích toàn diện từ nguồn lực, chiến lược truyền thông, bối cảnh chính trị đến cơ chế duy trì phong trào, từ đó giải thích nguyên nhân thành công hoặc thất bại của từng phong trào xã hội cụ thể.

Yếu tố tác động và điều kiện hình thành

Khủng hoảng chính trị, kinh tế hoặc xã hội tạo môi trường thuận lợi cho phong trào xã hội xuất hiện. Sự gia tăng bất mãn trong dân chúng khi quyền lợi bị xâm phạm hoặc cơ hội chính trị hạn chế thường dẫn đến các hoạt động tập thể nhằm đòi hỏi thay đổi.

Cơ hội chính trị bao gồm độ cởi mở của thể chế, tính minh bạch của luật pháp và vai trò của các tổ chức trung gian như công đoàn, hiệp hội nghề nghiệp. Khi chính phủ hoặc cơ quan công quyền có kẽ hở chính sách, phong trào có thể tận dụng để vận động nhanh chóng và hiệu quả.

• Phân bổ nguồn lực: tài chính, chuyên môn, kênh truyền thông.
• Thủ lĩnh tinh thần hoặc cộng tác viên có uy tín xã hội.
• Mạng lưới xã hội truyền thống và trực tuyến giúp lan tỏa thông điệp.

Yếu tố văn hóa, giá trị cộng đồng cũng ảnh hưởng đến hình thức và cường độ hoạt động. Ví dụ, nền văn hóa dân chủ và tôn trọng tự do ngôn luận thường khuyến khích biểu tình ôn hòa, trong khi văn hóa tập quyền có thể đẩy phong trào vào hình thức ngầm, bất tuân dân sự kín đáo.

Quy trình vận động và huy động quần chúng

Vận động quần chúng bắt đầu bằng việc xây dựng khung nhận thức (frame) thống nhất, xác định rõ mục tiêu, kẻ thù chung và giải pháp đề xuất. Khung này được truyền đạt qua truyền thông, biểu ngữ và thông điệp trực tiếp tại cuộc tụ họp.

Huy động tài nguyên nội bộ bao gồm ngân sách, tình nguyện viên và kênh truyền thông sẵn có; nguồn lực bên ngoài như tài trợ quốc tế và liên minh với tổ chức phi chính phủ giúp phong trào mở rộng quy mô. Việc liên kết mạng lưới khu vực và quốc tế tăng sức ép chính sách.

1. Xác định nhóm mục tiêu và lãnh đạo tinh thần.
2. Xây dựng kênh giao tiếp nội bộ: email, nhóm chat, diễn đàn.
3. Tiếp cận công chúng qua sự kiện, hội thảo, tài liệu truyền tay.
4. Tổ chức các buổi gặp mặt, hội thảo trực tuyến và offline.
5. Theo dõi mức độ tham gia và phản hồi để điều chỉnh chiến lược.

Sự tham gia tích cực của quần chúng thường phụ thuộc vào mức độ đồng thuận với khung nhận thức, mức độ tin cậy vào lãnh đạo và cảm nhận về tính khả thi của mục tiêu. Phản hồi nhanh và minh bạch giúp duy trì động lực tham gia.

Chiến thuật và hình thức biểu dương

Biểu tình đường phố, tuần hành và mít tinh là các hình thức truyền thống, mang tính hiện diện mạnh mẽ và thu hút truyền thông. Quy mô và địa điểm chọn lựa quyết định tác động thị giác và hiệu ứng lan tỏa.

Bất tuân dân sự (civil disobedience) như chặn đường, bãi công hoặc chiếm đóng nơi công cộng thể hiện sức mạnh tập thể và gây áp lực chính sách. Biện pháp này thường được áp dụng khi các hình thức hòa bình khác không đạt hiệu quả.

• Đóng băng tài sản, đình công lao động.
• Chiến dịch truyền thông kỹ thuật số: hashtag, video viral.
• Biểu dương nghệ thuật: tranh tường (graffiti), nhạc, kịch đường phố.
• Chiến thuật đàm phán ngầm với chính quyền hoặc doanh nghiệp.

Kết hợp hình thức trực tiếp và trực tuyến giúp phong trào linh hoạt, nhanh nhạy trước phản ứng của cơ quan công quyền. Việc đa dạng hóa chiến thuật cũng giúp lan tỏa thông điệp đến nhiều nhóm xã hội khác nhau.

Tác động và kết quả

Thay đổi chính sách và pháp luật là kết quả mong đợi hàng đầu, ví dụ: thông qua dự luật, ra nghị định hoặc quyết định hành chính. Phong trào thành công có thể tạo ra thay đổi cơ cấu, mở rộng quyền dân sự và bảo vệ nhóm yếu thế.

Thay đổi nhận thức xã hội: qua hoạt động tuyên truyền, phong trào định hình thái độ công chúng, đẩy mạnh thảo luận về giá trị bình đẳng, công bằng và quyền con người. Đây là nền tảng cho sự phát triển bền vững của xã hội dân sự.

• Kết quả tích cực: luật bảo vệ quyền lao động, quyền biểu tình.
• Hậu quả không mong muốn: xung đột bạo lực, chia rẽ xã hội.
• Hiệu ứng lan tỏa: cảm hứng cho phong trào địa phương và quốc tế.

Một số phong trào thất bại do thiếu tài nguyên, đàn áp chính quyền hoặc mất khung nhận thức phù hợp. Việc đánh giá kết quả cần dựa trên tiêu chí ngắn hạn (đạt mục tiêu cụ thể) và dài hạn (thay đổi cấu trúc xã hội).

Phong trào xã hội trong kỷ nguyên số

Mạng xã hội (Facebook, Twitter, TikTok) cung cấp nền tảng lan truyền thông điệp nhanh, mời gọi tham gia và huy động tài nguyên. Hashtag và chiến dịch viral trở thành công cụ chính để thu hút sự chú ý toàn cầu.

Khái niệm “clicktivism” (hoạt động ảo) gây tranh luận về hiệu quả thực tiễn khi người tham gia chỉ tương tác trực tuyến mà không tham gia trực tiếp. Phong trào thành công nhất kết hợp hiệu quả cả hai hình thức.

• #MeToo khởi nguồn từ Twitter, dẫn tới làn sóng phơi bày quấy rối tình dục toàn cầu.
• Black Lives Matter lan tỏa qua Instagram và TikTok, thúc đẩy đối thoại về phân biệt chủng tộc và cải tổ cảnh sát.
• Chiến dịch ủng hộ biến đổi khí hậu như Fridays for Future huy động thanh thiếu niên toàn cầu qua mạng xã hội.

Công nghệ mã hóa và bảo mật (VPN, Signal) giúp bảo vệ danh tính người tham gia ở những vùng bị kiểm duyệt. Công cụ phân tích dữ liệu lớn (big data) hỗ trợ phong trào định vị nhóm mục tiêu và đo lường tác động thời gian thực.

Tài liệu tham khảo

• McAdam, D.; McCarthy, J. D.; Zald, M. N. (1996). Comparative Perspectives on Social Movements. Cambridge University Press. cambridge.org
• Tarrow, S. (2011). Power in Movement: Social Movements and Contentious Politics. Cambridge University Press. cambridge.org
• Snow, D. A.; Benford, R. D. (1988). “Ideology, Frame Resonance, and Participant Mobilization”. International Social Movement Research, 1, 197–217. sagepub.com
• Jenkins, J. C.; Perrow, C. (1977). “Insurgency of the powerless: Farm worker movements (1946–1972)”. American Sociological Review, 42(2), 249–268.
• Baumgartner, F. R.; Jones, B. D. (2015). The Politics of Attention: How Government Prioritizes Problems. University of Chicago Press.
• Howard, P. N. et al. (2011). “Opening Closed Regimes: What Was the Role of Social Media During the Arab Spring?” Project on Information Technology & Political Islam. pomeps.org